1De rol van grote steden in de evolutie van talen trekt de aandacht van taalkundigen al sinds een aantal decennia. Als doorreisplaats, ontmoetingsplaats en discussieplaats zijn stedelijke centra echte linguïstische innovatiepolen, en hun invloed laat zich ook gevoelen buiten de grenzen van de agglomeratie.
2De invloed van de grote stedelijke centra op de evolutie van het Frans in België werd nog niet grondig bestudeerd, niet wat betreft het heden, noch het verleden. Er bestaan uiteraard sociolinguïstische studies die in grote lijnen de evoluties van het taalgebruik van de stadsbevolking beschrijven maar slechts erg weinig daarvan beschrijven ook de karaktertrekken van de taalvariëteiten die gebruikt worden in de belangrijkste Franstalige steden van het land.
3Deze bijdrage behandelt bondig het Frans dat vandaag in Brussel gebruikt wordt. Na een korte herhaling van de geschiedenis van de talen van de hoofdstad (1) zullen we verduidelijken welke lading de – soms misleidende – vlag “Brussels Frans” dekt (2). Daarna zullen we de “Brusselse” woordenschat toelichten (3) door de verschillende vormen en uitdrukkingen die specifiek zijn voor de hoofdstad te onderscheiden (3.1) van deze die ook gebruikt worden in Wallonië (3.2). Aan de hand van deze voorbeelden zullen we proberen om het statuut van het Frans dat gebruikt wordt in Brussel en zijn rol in de dynamiek van het Frans dat gebruikt wordt in België beter te begrijpen.
- 2 Voor meer details over de historische aspecten, zie onder meer Baetens Beardsmore 1971 (19‑56) en (...)
- 3 De eerste vestiging in de moerassige vallei van de Zenne, zijrivier van de Schelde, zou dateren uit (...)
4Het Franstalig karakter van Brussel is het resultaat van een lang proces, dat in de middeleeuwen begon. Bij de stichting van Brussel3 spreekt de autochtone bevolking een Laagduits dialect, genoemd Diets. De stad behoort tot het prinsdom – later hertogdom – Brabant dat tweetalig is wat het administratief taalgebruik betreft: het Welche (Waals) in het Roman Païs van Brabant en het Diets in de rest van het territorium.
5Bij de introductie van de volkstalen in de kanselarij van de prins in de 13e eeuw, vervangt Brussel het Latijn in de administratieve akten door het Platdiets, en dat in tegenstelling tot zowel Vlaanderen als Wallonië die beiden voor het Frans opteren. Deze situatie blijft tijdens de Bourgondische periode.
- 4 Er is een verschil met de invoering van het gratis en verplicht lager onderwijs in het begin van d (...)
6De situatie evolueert in de 16e eeuw, tijdens de Spaanse overheersing, als gevolg van de groeiende verfransing van het hof en van de elite. Karel V maakt van het Frans de taal van het centraal bestuur, terwijl het Vlaams gebruikt wordt in de lokale administraties. Meer en meer administratieve akten worden in het Frans opgesteld. Deze trend wordt voortgezet tijdens het Oostenrijkse regime en wordt aanzienlijk versterkt tijdens de Franse periode. Het Frans wordt immers verplicht in het lager onderwijs4. Na een periode waarin de Belgische provincies ondergebracht worden bij de Verenigde Provinciën en Willem I een politiek van vernederlandsing probeert op te leggen, komt de verfransingsbeweging zeer sterk terug.
- 5 De vaak voorkomende statistische onzuiverheden in verband met taalgebruik zijn bekend. Bepaalde an (...)
7Parallel aan deze evolutie in de gebruiken van de elite en in de administratieve context, wint het gebruik van het Frans ook stilaan terrein bij de gehele bevolking. De eerste vermeldingen van een Romaanse aanwezigheid in Brussel dateren van de 13e eeuw. Toen kwamen Waalse arbeiders werken in de bouwsector. Die situatie verandert nauwelijks tot de 19e eeuw, wanneer het Frans zich meer en meer profileert als de taal van de sociale promotie. De cijfers, verzameld tijdens tellingen5, spreken voor zich: in 1830 vertegenwoordigen de Franstaligen 30% van de Brusselse bevolking, maar 100 jaar later is dit gestegen naar 70%.
- 6 Deze schatting bevat zowel de Brusselaars die zich uitsluitend van het Frans bedienen (ten minste i (...)
8De stijging van het aantal Franstaligen in Brussel in de twintigste eeuw heeft twee oorzaken: ten eerste een verfransing van de autochtone bevolking, en ten tweede de komst van nieuwe bewoners die Frans spreken. De actuele cijfers zijn gekend (net als de moeilijkheden om ze op te stellen, vanwege het ontbreken van een betrouwbaar meetinstrument): volgens schattingen is vandaag meer dan 85% van de Brusselse bevolking Franstalig (Bernard 1997; Janssens 2001, 2008)6. Maar over welk Frans gaat het?
9Het is even moeilijk om te spreken over het Frans van Brussel (of het Brussels Frans) dan over het Frans van Parijs of het Frans van Montréal. De taalheterogeniteit in de grote stedelijke centra maakt het, net als de culturele en economische heterogeniteit, onmogelijk om te spreken over een unieke taalvariëteit.
10Het Frans in Brussel verschilt naargelang het beoefend wordt door een meertalige Europese ambtenaar, een Waalse bediende die zich onlangs in de hoofdstad kwam vestigen of een studente van Noord-Afrikaanse afkomst. Het heeft dus niets specifiek Brussels, behalve het feit dat de verschillende vormen geografisch naast elkaar bestaan in de hoofdstad van Europa.
- 7 Dit toneelstuk, dat op 18 maart 1910 in het Olympiatheater (Brussel) gecreëerd werd, werd vanaf de (...)
- 8 Dit stuk werd op 25 februari 1938 gecreëerd in het Vaudevilletheater (Brussel). Een bijrol in dit (...)
- 9 De lotgevalen van deze façadeklacher “muurschilder” vermaakten gedurende vele jaren de lezers van (...)
11Nochtans is er geen tekort aan publicaties die “het regionale Frans van Brussel” (Baetens Beardsmore 1971) of “het Brussels” (Lebouc 1999, 2005) behandelen. Als we de geschreven producties, waarop die benamingen slaan, gaan bekijken, stoten we op toneelstukken zoals het beroemde Mariage de Mademoiselle Beulemans (Trouwfeest van Juffrouw Beulemans) van Fernand Wicheler en Frantz Fonson7 of op Bossemans en Coppenolle van Paul Van Stale en Joris D’Hanswyck8. Of ook op humoristische schrijvers zoals Jean d’Osta (1909‑1993) die het personage Jef Kazak9 bedacht, of zoals Virgile (pseudoniem van Léon Crabbé, 1891‑1970), die spektakels schreef voor verschillende Brusselse cabarets voor en na de tweede wereldoorlog maar ook een productief auteur was van liedjes en sketches die verschenen in het weekblad Pourquoi Pas ? en van parodieën op bekende auteurs; deze weg werd ook bewandeld door Coco Lulu (pseudoniem van Victor Lefèvre, 1822‑1904), Roger Kervyn de Marcke ten Driessche (1896‑1965) en consoorten. Daarbij kunnen ook nog de stukken van het bekende poppentheater Toone, dat al in de 19e eeuw opgericht werd, gevoegd worden. Zo krijgt men een vrij heterogeen geheel op het vlak van taal. De belangrijkste gemene deler daarvan is de aanwezigheid van Vlaamse elementen (vooral lexicaal en fonetisch) in een Franse morfosyntactische vorm.
- 10 In Wallonië, wordt een mengvorm “Frans-Waals” gebruikt door onder andere de Luikenaar Marcel Remy (...)
- 11 We denken hier aan satirische producties die we vinden in meerdere Afrikaanse Franstalige kranten, (...)
12Deze mengvorm doet denken aan andere, zowel in Wallonië10 als in andere Franstalige regio’s11 en zorgt voor verschijningsvormen die voornamelijk verschillen in het aandeel van de Vlaamse elementen. De hoeveelheid Vlaamse elementen kan erg groot zijn - en het in dat geval moeilijk of zelfs onmogelijk maken voor een “gewone” Franstalige om de taal te begrijpen – of anderzijds net voldoende om te zorgen voor vleugje couleur locale.
- 12 Deze wijk werd oorspronkelijk quartier de la Marolle (in het enkelvoud) genoemd en lag tussen het (...)
- 13 Voor zover wij weten is de laatste taalstudie over deze taalvariëteit van de hand van Régine Wilme (...)
- 14 De taalkenmerken (woordenschat, uitspraak, woordschikking, enz.) zijn ongetwijfeld representatief (...)
13Een ander kenmerk van dit “Brussels” is zijn volkse karakter, dat vaak geassocieerd wordt met de Marollenwijk12, wat de noemer “Frans van de Marollen” of Marollien verklaart, die we ook terugvinden in de literatuur. Het klopt inderdaad dat het “volkse” Brussel tot voor kort overleefde in deze buurt, maar het is toch moeilijk om er nu nog individuen te vinden die deze mengvorm hanteren13. De producties in het “Brussels” zijn bovendien vaak geschreven door intellectuelen, waarvan de gehechtheid aan en de sympathie voor de volkse kringen van onze hoofdstad niet kunnen betwist worden. Zij gebruiken hun taalkennis echter niet om een authentiek “Brussels” neer te schrijven, maar eerder om een literair werk te maken. Deze aanpak veronderstelt allerlei aanpassingen en vervormingen van de taalrealiteit14. Met andere woorden: Beulemans, Bossemans, Coppenolle, Jek Kazak of Madame Chapeau spelen in het Brussels, maar spreken “het” Brussels niet.
- 15 Deze lacune toont aan dat we bepaalde beweringen volgens dewelke dit “Brussels” bestaat uit leenvo (...)
14Het is bijgevolg niet mogelijk om vandaag een geheel van taalpraktijken te identificeren die de naam “Brussels” of zelfs “Brussels Frans” als autonome variëteit kunnen dragen. En hoewel er tot voor kort een gemengde Vlaams-Franse code bestond in de volkse wijken van Brussel, hebben we er geen precieze beschrijving van15.
15Het is amusant om vast te stellen dat net dit taalartefact het vaakst geassocieerd wordt met “Belgisch spreken” bij buitenlanders, de Fransen op kop. Dat is het gevolg van het internationale succes van de eerder vernoemde toneelproducties en van een – logisch – gebrek aan kennis van de taalbijzonderheden van een land waarvan de naam niet dezelfde origine heeft als de taal die op zijn territorium gesproken zou moeten worden. Het is echter niet uitzonderlijk dat deze taalbenadering ook door Belgen gebruikt wordt – wat minder makkelijk te vergeven is…
16In deze bijdrage willen we geen extra gewicht geven aan deze vorm van zinnekestaal die het “Brussels” is maar gaan we ervan uit dat er vandaag (net als vroeger) een soort Frans bestaat die specifieke vormen aanneemt wanneer het gesproken wordt door Franstaligen van geboorte (en niet door tweetalige Vlamingen, zie voetnoot 27) in Brussel en we concentreren ons hierbij op wat deze variëteit dankt aan de inmenging met Germaanse substraattalen, meer bepaald het Vlaams en/of het Nederlands. Een variëteit die grotendeels gedeeld wordt met andere Franstaligen van geboorte en die in Wallonië andere soorten van taalinmenging kent met de lokale Romaanse talen: het Waals, het Picardisch en het Gaumais.
- 16 De inventaris van dit woordenboek werd opgesteld op basis van een sociolinguistische enquête bij e (...)
17We behandelen hier slechts één facet van het Frans dat in Brussel gebruikt wordt, namelijk de woordenschat. We baseren ons hierbij op de recente Dictionnaire des belgicismes (Francard et al. 2010)16 die lexicale vormen uit zowel Wallonië als Brussel behandelt.
- 17 Onder de onmiddellijke omgeving van Brussel wordt verstaan: het deel van Waals-Brabant dat vlak bi (...)
18In het Frans dat gebruikt wordt in de hoofdstad zien we een woordgebruik dat specifiek is voor Brussel en zijn onmiddellijke omgeving17. Zoals dat ook in andere Franstalige regio’s het geval is, zijn er bepaalde domeinen waarin dat meer het geval is, in de eerste plaats de gastronomie. Hier komen we vormen tegen als bloempanch “boudin noir” in het Frans (vgl. Vlaams bloempanch, Belgisch Nederlands bloedpens), kip kap, “fromage de tête” in het Frans, (vgl. Vlaams kip kap), plattekeis, “fromage blanc frais” in het Frans (vgl. Vlaams plattekees/plattekeis), smoutebolle in het Frans omschreven als “beignet servi dans les foires” (vgl. Vlaams Belgisch Nederlands smoutebol) of stoemp in het Frans omschreven als “purée assez grossière de pommes de terre et de légumes” (vgl. Vlaams en Belgisch Nederlands stoemp).
- 18 De vormen die in deze paragraaf (en verder) Waals Frans genoemd worden zijn regionale particularis (...)
19Deze woorden zijn nauwelijks bekend in Wallonië, waar we synoniemen vinden die zelf beschouwd worden als regionale vormen: het Brusselse kip kap wordt in het Waals Frans18 tête pressée, plattekeis wordt maquée, smoutebolle wordt croustillon. De meerderheid van de vormen die van het Vlaams geleend werden, komen bovendien niet voor in het Standaardnederlands: het Standaardnederlands voor bloempanch is bloedworst; kip kap is hoofdkaas; plattekkeis wordt kwark of wrongel; smoutebolle is oliebol; en stoemp wordt stamppot.
20Hetzelfde geldt voor de woordenschat over sociale relaties. Denken we aan babelaire, in het Frans “bavard impénitent” (vgl. Vlaams babbeleir; Standaardnederlands babbelaar; Waals Frans berdelleur); broubeler in het Frans “bafouiller, rabâcher” (vgl. Vlaams/Belgisch Nederlands broebelen; Standaardnederlands brabbelen; Waals Frans berdeller); froucheler in het Frans “magouiller, traficoter” (vgl. Vlaams froechelen; Standaardnederlands frutselen; Waals Frans chipoter); zwanze in het Frans omschreven als “1. plaisanterie typique de l’humour bruxellois; 2. comique populaire, propre aux Bruxellois” (vgl. Vlaams/Belgisch Nederlands zwans; standaard grap); of nog avoir un boentje pour quelqu’un, in het Frans “être épris de quelqu’un” (vgl. Vlaams/Belgisch Nederlands een boontje voor iemand hebben; standaard een voorliefde, een zwak voor iemand hebben; Waals Frans être bleu de quelqu’un).
- 19 In Wallonië gebruikt men ook de zegwijze “au vogelpik” “op goed geluk” (vgl. choisir au vogelpik, (...)
21Die dubbele specificiteit – ten opzichte van het Waals Frans en het Standaardnederlands – kenmerkt ook andere “Belgicismen” die typisch zijn voor het Frans van Brussel. Het kan gaan over het weer (douf, zoals in il fait douf , in het Standaardfrans “le temps est lourd”; vgl. Vlaams het is doef; Standaardnederlands het is zwoel/drukkend; Waals frans il fait malade), over sport en spel (vogelpik in het Frans “jeu de fléchettes”; vgl. Vlaams/Belgisch Nederlands vogelpik; Standaardnederlands darts; Waals Frans jeu de flèches19), of andere kenmerkende vormen zoals caberdouche, in het Frans “bistrot” (vgl. Vlaams/Belgisch Nederlands kabberdoe(ke); Standaardnederlands kroegje; Waals Frans estaminet) of fritkot in het Frans “baraque de marchand de frites” (vgl. Vlaams/Belgisch Nederlands fritkot; Standaardnederlands frietkraam; Waals Frans baraque à frites/friture), enz.
22Al deze vormen, voor het merendeel geleend uit het Vlaams, zijn kenmerkend voor Brussel en zijn onmiddellijke omgeving, maar ze maken deel uit van het Frans in België. Dat wil zeggen: ze worden er vaak begrepen, maar ze worden niet gebruikt in Wallonië, behalve in een grappige context. Met andere woorden, die vormen zijn “beschikbaar” en kunnen, als gevolg van externe omstandigheden, verspreid en gederegionaliseerd worden zodat ze een dynamiek krijgen ver buiten hun ontstaansgebied.
- 20 Frédéric Jannin, Nicolas Fransolet, Kristiaan Debusscher, Stefan Liberski, en Serge Honorez. Onder (...)
- 21 De Zinneke Parade is een tweejarige kleurrijke optocht die sinds 2000 door Brussel trekt en die he (...)
23Recente gevallen van deregionalisatie van Brusselse vormen zijn bijvoorbeeld snul, in het Frans “abruti, crétin” (vgl. Vlaams/Belgisch Nederlands snul; Standaardnederlands sul), dat vandaag bekend is in heel Franstalig België, dankzij televisieprogramma’s gerealiseerd door een groep olijke kerels20 die deze benaming overnamen. Een ander voorbeeld is stut in het Frans “problème” (cf. Vlaams/Belgisch Nederlands stoot of “opmerkelijk feit” – in antifrase-gebruik), dat werd verspreid in Wallonië door de humorist Marc Herman met in zijn beroemde repliek “Y a un stuuût!”, of nog recenter het woord zinneke, in het Frans “chien bâtard” (vgl. Vlaams zinneke; Standaardnederlands straathond), dat een groeiende bekendheid geniet dankzij de Zinneke Parade21.
- 22 Bijna 400 000 personen pendelen iedere dag naar Brussel voor hun professionele bezigheden, waarvan (...)
24De beperkte omvang van het land en de aantrekkingskracht van de hoofdstad, zowel op economisch22 als op cultureel vlak (spektakels, media, enz.) voeden het vermoeden dat de taalgebruiken zich vanuit deze stad verspreiden naar andere streken van het land. Deze rol van Brussel als motor voor taalinnovatie werd totnogtoe nog niet beschreven. Vergeleken met de rol die Parijs speelt in de ontwikkeling van het Frans in Frankrijk (Lodge 2004) is ze noodzakelijkerwijze beperkter, zowel in de tijd als wat betreft zijn impact, vooral om historische redenen (zie hiervoor).
- 23 Bepaalde Belgicismen worden als “goedaardig” beschouwd, (meer bepaald archaïsmen, zie Doppagne 197 (...)
25Als we leenwoorden uit het Vlaams of het Nederlands in Wallonië gaan bekijken, stellen we vast dat een niet te onderschatten aantal van die vormen terug te vinden zijn zowel in het Frans als in de regionale Romaanse spreektalen. Woorden zoals amigo, in het Frans “local de police” (vgl. Vlaams amigo), blinquer, in het Frans “faire reluire“ (vgl. Nederlands blinken), brol in het Frans “bazar; bataclan; camelote” (vgl. Vlaams brol), cloppe in het Frans “peur“ (vgl. Vlaams (hart)klop), clopper in het Frans “être en concordance” (vgl. Vlaams kloppen), crolle in het Frans “boucle de cheveux” (vgl. Vlaams krol), dracher in het Frans “pleuvoir à verse” (vgl. Vlaams draschen) verschijnen zowel in lijsten van Belgicismen die uit de taal verbannen moeten worden23 als in bepaalde Waalse dialectwoordenlijsten. Het is mogelijk dat Brussel (als tweetalige stad) een rol zou hebben gespeeld in hun verspreiding, maar het zijn in een bredere optiek de contacten over de volledige taalgrens heen die de aanwezigheid van deze Vlaamse en/of Nederlandse woorden in Wallonië verklaren.
26Het zou ook gewaagd zijn om de aanwezigheid van bepaalde grammaticale constructies of van zegswijzen die duidelijk gebaseerd zijn op een Germaanse substraattaal in Wallonië aan Brusselse invloeden toe te wijzen. Voorbeelden hiervan zijn: het gebruik van trop court om aan te tonen dat een bepaalde kwantiteit ontbreekt, bijvoorbeeld in deux jours trop court, quelques centimètres trop court; vgl. Nederlands te kort), bière au fût in plaats van “bière à la pression” (vgl. Nederlands bier van het vat; Duits Bier vom Faß), een constructie als qu’est-ce que c’est pour (une personne, une chose) ? in plaats van “quel genre de (personne, chose) est-ce ?” (vgl. Nederlands wat is dat voor…?; Duits was ist das für…?), jouer sur la rue in plaats van “jouer dans la rue” (vgl. Nederlands op straat spelen), sous toit dat gebruikt wordt om aan te duiden dat men beschut is voor slecht weer door de constructie van een dak (als er gesproken wordt over een bouwproject) (vgl. Nederlands onder dak; Duits unter Dach), enz. Maar nogmaals, de aanwezigheid van deze vormen heeft eerder ter maken met taaluitwisselingen met Vlaanderen in het algemeen dan met het overnemen van het Frans dat in Brussel gebruikt wordt.
27We moeten nog vermelden dat het – door het ontbreken van pertinent bronmateriaal – vaak onmogelijk is om vast te stellen wie leent bij wie. Wat moeten we bijvoorbeeld denken van de aanwezigheid, zowel in Brussel als in Wallonië, van vormen zoals brosser in plaats van “sécher un cours” (vgl. Belgisch Nederlands brossen; standaard spijbelen), extension téléphonique in plaats van “poste téléphonique” (vgl. Belgisch Nederlands extensie; standaard toestel), frigobox, in het Frans “glacière portable” (vgl. Belgisch Nederlands frigobox; standaard koelbox), enz.? Of van uitdrukkingen als assiette profonde, in het Standaardfrans “assiette à soupe” (vgl. Standaardnederlands diep bord), clé sur porte in het Frans omschreven als “prêt à l’usage (voor gebouwen)” (vgl. Belgisch Nederlands een sleutel-op-de-deur woning; standaard onmiddellijk te betrekken woning), faire de son nez in het Frans “faire le fier” (vgl. Vlaams van zijn neus maken; Standaardnederlands opsnijden, pochen), plaine de jeux in het Frans “terrain de jeux” (vgl. Standaardnederlands speelplein), enz.?
- 24 Overname uit het Engels kan verklaren dat identieke vormen aan weerskanten van de taalgrens voorko (...)
28In bepaalde gevallen levert de vergelijking met andere Franstalige regio’s een indirect antwoord. Attendre famille is uiteraard verwant met het Belgisch Nederlands (familie) verwachten (standaard zwanger zijn). Maar de aanwezigheid van deze zegswijze – of lichte varianten ervan – in Québec, Acadië, Louisiana en in meerdere Afrikaanse landen laat vermoeden dat het eerder het Belgisch Nederlands is dat geleend heeft van het Frans. Hetzelfde geldt voor de constructie cent et un, cent et deux, waar een nevenschikking is ingevoegd zoals dat ook in het Belgisch Nederlands het geval is. (honderd en een, honderd en twee), maar die afwezig is in het Standaardfrans (cent un, cent deux) en Standaardnederlands (honderd een, honderd twee), maar waarvan wel sprake is in oudere vormen van het Frans. Nog een voorbeeld: het werkwoord driller, in het Frans omschreven als “soumettre qqn à des exercices répétitifs”, dat in dezelfde betekenis gebruikt wordt in het Nederlands (drillen – iemand aan herhaalde oefeningen onderwerpen). We vinden dit woord echter ook terug in Québec, wat een overname uit het Engels24 laat vermoeden eerder dan uit het Nederlands.
- 25 De eenvoudigste voorbeelden zijn de woorden waarbij de fonologische vorm en schrijfwijze ze duidel (...)
29Maar, het feit dat bepaalde vormen in andere Franstalige regio’s niet gebruikt worden, of de afwezigheid van een overeenkomstige Engelse term, lijkt de hypothese van een overname uit het Vlaams of Nederlands te voeden25. Dat is waarschijnlijk het geval voor een uitdrukking als conducteur fantôme, in het Frans te omschrijven als “conducteur qui roule à contresens sur une autoroute”, een kopie van het Standaardnederlands spookrijder, en analoog aan het Duitse Geisterfahrer. Nogmaals, Brussel speelt zonder twijfel geen echte rol in het verspreiden van dit soort taalvormen in Wallonië.
30We moeten dus, op basis van de documentatie die voorhanden is, constateren dat er voor een groot aantal van de bijzonderheden van het Frans in België overeenkomstige vormen zijn in het Vlaams of in het Nederlands. Maar voor een deel daarvan is er geen documentatie voorhanden om met zekerheid de brontaal te kunnen aanduiden.
- 26 Deze immigrantentalen werden recent onderzocht, meer bepaald in het kader van een gezamelijke onder (...)
31De benadering die we in het kader van deze bijdrage hanteerden om het in Brussel gebruikte Frans te illustreren, werd bewust beperkt tot de woordenschat enerzijds en tot zijn Germaanse component anderzijds. We hadden het niet over een belangrijke bron voor (recente) taalvariatie: de talen van de immigratie26. We hadden het ook niet over Frans taalgebruik dat overeenkomt met de referentienormen.
32Het feit dat de nadruk gelegd werd op de Germaanse substraattalen verdoezelt het feit dat het grootste deel van het Frans dat gebruikt wordt in Brussel ook teruggevonden wordt in Wallonië: honderden vormen, van Romaanse origine, uit administratieve, politieke en onderwijsdomeinen worden in heel Franstalig België gebruikt. Het universitaire jargon, de woordenschat in de bouwsector, in de entertainmentsector, commerciële termen en nog vele andere worden in grote mate gedeeld door Brusselaars en Walen.
33De Germaanse component die enkel en alleen voorkomt in de Franse woordenschat in Brussel en omgeving is objectief gezien beperkt in vergelijking met de Germaanse component die we waarnemen zowel in Wallonië als in Brussel. Die laatste, die vaak al eeuwen oud is, dankt zijn aanwezigheid in Wallonië ongetwijfeld niet aan Brusselse invloeden. Het zijn eerder contacten over de taalgrens heen die gezorgd hebben voor wederzijdse beïnvloeding, vaak uitgebreid naar regionale Romaanse talen in Wallonië.
- 27 Grondige studies, van transdisciplinaire aard, kunnen soms leiden tot erg verrassende ontdekkingen (...)
34Kunnen we dan zeggen dat Brussel geen enkele rol speelt in de taalinnovatie in Franstalig België? Het is voorbarig om dat te bevestigen, eerst moeten de wegen, die de woorden gebruiken als ze van het ene gewest naar het andere reizen, duidelijk afgebakend worden op basis van een grondige documentatie27. De honderdduizenden Walen, die in regelmatig contact staan met Brusselaars maken zich zeker bepaalde vormen of wendingen eigen die ze eerder niet zo goed kenden. De aanwezigheid van federale instellingen in de hoofdstad heeft zeker een invloed op de taalgebruiken bij de diensten of administraties die ervan afhangen. Het is dus waarschijnlijk dat een aantal administratieve termen (die J. Pohl statalismen noemt) verspreid werden vanuit de hoofdstad in alle taalgebieden. Maar is deze situatie, kenmerkend voor een gecentraliseerde en unitaire staat, niet stilaan verleden tijd, sinds de federalisering van België zorgde voor een overdracht van een aantal competenties naar de Gewesten en Gemeenschappen?
- 28 De enige grote studie over het Frans in Brussel blijft die van Baetens Beardsmore (1971). Gezien d (...)
35Grondig onderzoek, zowel van documentaire bronnen als bij de sprekers zelf, kan elementen voor een antwoord aanreiken, aangezien de kennis in deze domeinen nog veel lacunes vertoont in verband met de Brusselse situatie28.
Onze dank aan Philippe Hambye en Aude Wirth (Université catholique de Louvain – Louvain-la-Neuve) voor het grondige nazicht van een voorlopige versie van dit artikel. Een woord van dank ook aan Ludovic Beheydt (UCL) die ons, in het kader van de Dictionnaire des belgicismes (Francard et al. 2010), hielp om een grot aantal parallellen te trekken of te valideren tussen het Frans in Franstalig België enerzijds en het Vlaams, het Nederlands van België en het Standaardnederlands anderzijds.